Kan skrives ut i ett eksemplar til eget bruk. Ved ønske om videredistribusjon, kopiering, linking etc. vennligst klarer denne bruken med syphilia@frittogvilt.no

Karsten Alnæs og Gyldendal

I 1996 kom første bind av Karsten Alnæs' norgeshistorie på Gyldendal. Allerede samme høst fikk offentligheten vite hva som var i veien med Alnæs' historieskrivning da historieprofessoren Kåre Lunden gjennomgikk boka
grundig i Prosa. - Det er sannsynlig at Gyldendal hele tiden har tenkt: «Dette er dårlig, men det selger!»
Her er Kåre Lundens kritikk av boka:

Fakta og fiksjon i Norgeshistorien

Av Kåre Lunden
PROSA 4/96

Karsten Alnæs, journalist og romanforfattar, har gitt ut det første av i alt fem bind han vil skrive, som skal gje oversyn over all norsk historie. Målet er «et verk med en personlig fortellerstemme».

Der kan vere grunn til ein slik freistnad. Nyare historiegransking går, som annan vitskap, i retning av spesialisering. Også for populært føremål har vi i det seinare fått «kulturhistorier» og «kvinnehistorier», beståande av talrike spreidde artiklar av like mange forfattarar. Verka er nær uleselege i samanheng, og gjev lite av samla oppleving av ein heilskap. Alternativ kan trengast.

Men Alnæs har gitt seg inn på eit felt «where angels fear to tread», og boka hans framkallar sentrale spørsmål.

Kva slags forteljing?
Verket vil knyte seg til ein renessanse for forteljande historieskriving. Men genren er vanskelegare enn forfattar og forlag kan ha tenkt på. Der er ulike slags forteljingar. Eitt slag er samanbunde mest med annalaktig, kronologisk rekkjefylgje: «Kongen døydde, og så døydde dronninga.» Eit anna slags forteljing har plot, dvs. der er ein årsakssammanheng mellom hendingane: «Kongen døydde, og så døydde dronninga av sorg.»

Skal det vere tale om ei forteljing, t.d. Historien om Norge, må ho dessutan ha ein samlande, individuell eller kollektiv protagonist, dvs. ein hovudkarakter som forteljinga handlar om. Snorre Sturlason løyste protagonistproblemet ved å la forteljinga vere konsentrert om kongane. Ein moderne meister i syntetisk historieskriving som Havdan Koht let protagonisten vere «folket». Dette folket gjennomgikk hos Koht ei progressiv utvikling, ved at stadig nye stender – adel, kjøpmenn, bønder, arbeidarar – i nye stadia myndiggjorde seg som aktive borgarar. Og forteljinga til Koht la bak seg annal-stadiet, og fekk plot med årsakssamanheng. Dét var fordi han såg den sosiale og politiske myndiggjeringa i kausalsamanheng med økonomisk utvikling av jordbruk, handel, industri.

Vi ser såleis: Å lage det som frå eit retorisk synspunkt er ei tilfredsstillande forteljing, med plot, om norsk historie, forutset at forfattaren – som Koht og t.d. Ernst Sars – har eit gjennomreflektert historiefagleg syn på denne historia, og særleg på årsakssammanhengane innanfor det totale feltet.

Det var naturlegvis ikkje å vente at journalisten Alnæs skulle ha eit slikt gjennomarbeidt, historiefagleg syn som ville krevjast for å skrive Historien om Norge. Om det bandet som ligg føre er kortast å seie at det tyder ikkje på at han har tenkt særleg på problemet. Der er aktørar av ulike slag, som bønder og kongar, og der er stoff frå ulike område som økonomi, religion og politikk. Men kvar er den historiske kausal-oppfatninga som kunne gje ein protatonist, ei forteljing, Historien om Norge? Framstillinga løyser seg dels opp i bilete utan samla forteljingskarakter, dels er samanhengen reint kronologisk, annalistisk.

Dikt eller historisk sanning?
Boka til Alnæs reiser også langt meir elementære problem enn det ovanståande. «Historia består ikkje av fakta, men av samanhengane mellom dei,» heiter det med rette. Det er tanken og fantasien til historikaren som produserer desse samanhengane. For så vidt er kvar historikar «diktar». Men alt Aristoteles gjorde skilnaden mellom historie og dikt glassklår: Historia byggjer på det som faktisk har hendt, diktinga handlar om slikt som kunne ha hendt.

Boka til Alnæs skulle vere historie, etter presentasjon og apparat (litteraturliste, konsulentar, etc.). Men boka er dikting, meir og mindre. Der er fiktive aktørar, som «Marta og Anders» s. 379. Og historiske personar som kong Øystein Magnusson, baronen Audun Hugleiksson etc. vart tillagde fiktive ord og gjerningar (s. 234, 315 etc.). Boka har såleis same tilhøvet til faghistoria som ein såkalla dokumentarroman har til biografien. Eit hovudproblem med dette er at lesaren ikkje kan vite kva som er historie og kva som er dikt – i alle fall den lesaren som ikkje er fagspesialist på perioden, eldre steinalder til mellomalder. Dette øydelegg den historiske verdien, også når stoffet er historisk nok. Korleis kan lesaren skilje mellom det som er forfattaren sin fantasi om konkrete ting, som t.d. «det bleke ansiktet til dronning Margrete» (s. 311) og det som kan vere samtidige kjeldeopplysningar om utsjånaden til kong Sverre, hertug Skule etc.?

Heilt øydeleggjande er det at lesaren strengt teke ikkje kan vite om forfattaren meiner å dikte opp også karakteristikkar av hovudtrekk ved den tids samfunn og kultur. Såleis heiter det fleire stader at etter kong Magnus Lagabøters landslov frå 1270-åra, var det «slik at hver mann har like stort verd, det er ingen forskjell på lendmann og tjenestekar, på rik og fattig, på høy og lav, for loven er alle like» (s. 328, 427). Det som er sikkert, er at dette er dikt. I Norge som elles i det kristne Europa på 1200-talet var sjølve den sosiale og rettslege – ein kunne også seie den biologiske – grunntanken at Gud hadde skapt medlemene av dei ulike standa med ulik verdi, ulik rett og sosiale oppgåver. I Landsloven er denne grunntanken uttrykt og kvantifisert m.a. i jordleigebolken. – Den handlar om livsgrunnlaget for folket, og om hovudfundamentet for klassestrukturen i dette jordbrukarsamfunnet. Når jord var brukt uløyves, skulle jordeigaren, i tillegg til erstatning for avlinga, ha ei personleg bot som var gradert etter den personlege verdien til eigaren. Ein vanleg bonde skulle ha slik landnåmsbot opp til 4 øyrar, ein velboren bonde, hauld, 6 øyrar, ein lendmann 9 øyrar, ein fyrsteleg jarl eller hertug 16–20 øyrar, om så avlingstapet var det same for alle (L VI, 20, 1).

Den same grunnleggjande ulikskap i verdi, i politiske rettar og sosiale oppgåver er uttrykt i statsretten i Landsloven. Av truskapseiden ved konge-«val» går det fram at den adelege lendmannen/baronen har rett og plikt til å styre landet saman med kongen, ved å styrke kongen «baade med mine raad og med al min styrke» (L II, 10). Dette er det felleseuropeiske hovudprivilegiet til høgadelen, peers i England. Den uadelege bonden hadde etter Landsloven ingen slik rett eller plikt. Han hadde berre plikt til å yte kongen – staten – «lovlig lydskyld», dvs. skatt og teneste etter loven.

I det hinsidige
I tillegg til den påståtte, formelle likskapen for loven på 1200-talet diktar Alnæs vidare om reell likskap: Det «hjalp ikke lenger å ha høytættede venner og mektige slektninger» (s. 427). Dette er nok eit dikt som ikkje handlar om denne verda i nokon tidsalder, berre om den tilstanden der løva gressar fredeleg ved sida av lammet. Om norsk 1200-tal er å seie at det gudelege, kongelege propagandaskriftet for kongens rettferd, Kongsspegelen, fortel om grunnane til at menn gjekk i t.d. kongens teneste som hirdmenn o.l.: Desse mennene kan ha begått drap eller komme i andre retstvanskar. Når dei kjem i kongens teneste og under hans vern, kan dei komme seg or klemma, m.a. slik at kongen tek sterkt auka, privilegert bot i tilfelle dei vert drepne eller skada. Og Kongsspegelen forutset som ei sjølvfylgje at menn kjem seg or rettskniper ved hjelp av pengane sine, lånte av slektningar eller ikkje.

Når ein skulle tru at Alnæs på slike og liknande punkt meiner å dikte, så er det fordi han her plasserer norsk 1200-tal etter Den franske revolusjonen i 1789, med oppløysing av stendersamfunnet med sin ulikskap for loven då (eller han plasserer strengt teke Norge i det hinsidige). Ein skulle ikkje tru at det var mogeleg at ein mann som vil skrive om norsk mellomalder kan vite så lite, at han meiner slikt som historie. – Og kvar har dei namngjevne fagkonsulentane vore henne?

Spørsmål og svar
Når ein les boka gjennom, ser ein likevel av stort og smått, som eg her berre kan gje døme på, at Alnæs visst er så framand i denne tida som ovanståande tyder på. Ofte nøyer han seg såleis med spørsmål, der ein fagmann ville ha gitt eit positivt svar (t.d. s. 75, 353). Temmeleg ofte gjev han fleire, sjølvmotseiande svar på same spørsmål: «Kongen og ingen andre ... påbyr kva som er lov,» står det s. 326. S. 328 er det tvert imot slik at «lovboka (kongens) er avhengig av tingfolkets samtykke». Det første mennesket i Norge var «zoologisk sett et moderne menneske, helt lik de kvinner og menn vi i dag møter på Karl Johan» (s. 27). Men dei eldste funn i Norge og Europa viser at «der var mindre forskjell på hodeskallene mellom kvinner og menn enn det er i dag», med meir robuste kvinnekranium enn no (s. 33). Snart er dei norske trælane «uten lovlige rettigheter» (s. 311), men deretter vert dei lovlege rettane til dei same trælane opprekna (s. 133).

Ein allmenn-historikar treng både kjennskap til kjeldene, eit visst allment skøn og noko praktisk sans. Alnæs har ikkje si sterke side på noko av desse punkta. Han skriv t.d. stendig om tørrfiskframstilling ved at fisken vert «flådd» (s. 236, 448). Kven har sett ein flådd tørrfisk? Nedmylding av korn på åkeren vart gjord med «en kjepp» (s. 46) – eit drygt arbeid! Alnæs trur at den sosiale ulikskapen i Norge vart mindre under det aukande folkepresset på 1100-talet (s. 294). Sjølvsagt var det motsett, både etter kjeldene og etter sunn sans. Folkepress og ressursmangel ga nye sosialt avhengige, og dei nye avgiftene til nyorganisert stat og kyrkje ga eit nytt aristokrati. Alnæs trur også at den eksplosive folketalsauken i vikingtida frigjorde åkerareal for slått og beite (s. 122). Sjølsagt var det her også motsett: Folkeauken gjorde det nødvendig å ta tidlegare slåttemark og beite til kornåker, fordi åkeren ga fleire gonger meir matenergi per arealeining enn husdyrproduksjon ga.

Språk og stil
Alnæs er ein rutinert skribent, fleire gonger prisbelønt. På den bakgrunnen er språket det mest overraskande i boka, samtidig som det vel gjev nøkkelen til den karakter tiltaket har.

Det er ein god del attforteljing av Snorre – utvatna i unødige ord. Snorre om slaget på Stiklestad: «Då stakk Tore Hund til Bjørn Stallare med spydet og råka han i livet.» Alnæs: «Men Tore tok seg sammen og stakk Bjørn i livet med spydet» (s. 204, uth. KL). Snorre: «No stakk Tore Hund til han (Olav) med spydet. Stikket gjekk nedunder brynja og opp i magen.» Alnæs: Like etter «greide han (Tore) å kjøre spydet opp i magen på ham» (s. 205, ut. KL).

Sagastilen er verdskjend, og mønster for t.d. Bjørnstjerne Bjørnson og Hemingway. Dét er fordi sagaforteljaren, ulikt Alnæs, heldt det for unødig å presisere at folk «tok seg sammen» i strid på liv og død, med fiendespyd peikande mot magen. Likeeins at det var overflødig å seie at ein mann «greide å stikke», når han faktisk stakk.

Språket fløymer elles over av unødige og klossete oppattak: «Seilet var et stort, firkantet seil ...» (s. 145). «Venderhæren var så stor at ingen kunne telle den» (s. 215), «venderhæren ’som var så stor at ingen kunne telle den’» (s. 215, 6 linjer nedanfor). Sameeins florerer klisjear som er feilaktig formulerte og brukte: Folk «tørstet ... etter fisken» (s. 236), «legge akt på» (s. 240), «det tilkom ham den lykke» (s. 257), o.l. Eller språket er meir elementært ukorrekt. «Da» og «når» vert forveksla etter mønster av svensk-inspirert sportsjournalistikk: «Marta på Ore er kvam da hun står opp» (s. 401); «Da de kommer tilbake til Ore,» (s. 402). Hærmennene er «blodutredte» etter slaget (s. 276); kornet skulle «siles» (s. 123). Ymse formuleringar kan korkje forfattar eller lesar forstå: Mynten «sto så lavt i kurs at den i virkeligheten bare inneholdt halvparten av sølvinnholdet etter sølvvekten» (s. 285); «en dag i skjærsilden tilsvarte ett år på jorden» (s. 390).

Språkleg slums svarar til substansielt: «det nåværende Nord-Tyskland mellom Weichsel og Holsten» (s. 216). (Weichsel renn gjennom Warszawa, og avgrenser den austlege åttandedelen av Polen no.) «Bremanger i Sogn» (s. 35).

Seriøst?
Når eg seier at språket viser karakteren til arbeidet, er det fordi det er umogeleg å tru at nivået er det beste forfattaren og dei talrike, namngjevne konsulentane kunne prestere. Det er tale om forakt for lesarar og kjøparar. Det faste punktet må ha vore eit gunstig lanseringstidspunkt for boka hausten 1996, ikkje eit forsvarleg arbeid.

Genren «dokumentarhistorie», halvt historie, halvt dikt, er ytterst diskutabel. Men den krev minimalt forfattarar og kunsulentar som reflekterer over tilhøvet mellom å fortelje ei historie og å lage ein syntetisk historieteori, og over tilhøvet mellom dikt og sanning. Meir elementært krevst ein forfattar som kjenner dei epokane han skriv om, og som tek den tid som trengst for å lage eit anstendig produkt. Den tida ville rett nok i dette tilfellet blitt heller lang.

Karsten Alnæs:
Historien om Norge I. Det ligger et land.
Gyldendal 1996, 496 s.

Tilbake til Syphilias nett